Artikel verschenen in Psychologie Magazine, maart 2005

+ reactie op het artikel

 

Een hoofd vol persoonlijkheden

Begin jaren negentig was meervoudige persoonlijkheidsstoornis een hype: in reactie op misbruik zouden patiënten een reeks subpersoonlijkheden kunnen ontwikkelen. Allemaal aangepraat door slechte therapeuten, meenden critici. Maar hersenscans zouden aantonen dat de stoornis wel degelijk bestaat. Onzin?



TEKST: REIN OUD DE JONGH . BEELD: MERLIJN DOOMERNIK

Een van onze proefpersonen is rechts­ handig of linkshandig, afhankelijk van in welke persoonlijkheid ze zich bevindt. Dat was vroeger bijvoorbeeld heel onhandig bij het volleyballen. Als ze tijdens een wedstrijd switchte van de ene naar de andere persoonlijkheid, moest ze het veld uit omdat ze dan geen bal meer kon raken. Pas door haar. therapie heeft ze geleerd die wissels een beetje te controleren.'

Simone Reinders promoveerde december vorig jaar cum laude aan de Rijksuniversiteit Groningen op onderzoek naar meervoudige persoonlijkheidsstoornis, of dissociatieve identi­teitsstoornis (DIS) zoals het tegenwoordig offi­cieel heet. De meeste DIS-patiënten vertellen dat ze op zeer jonge leeftijd langdurig zijn mis­handeld of seksueel misbruikt. In reactie op dat geweld, is de theorie, kan een kind doen alsof het iemand anders overkomt. Zo kan een per­soonlijkheid zich opsplitsen in één of meerdere aparte delen, ook wel alters genoemd, vaak zonder dat iemand daar zelf weet van heeft. Die alters hebben elk hun eigen herinneringen, gedrag, gedachten, en soms ook vaardigheden. Het komt bijvoorbeeld voor dat alleen een van de persoonlijkheden kan autorijden, een vreemde taal spreekt, of een muziekinstrument bespeelt. De alters die de herinneringen aan het misbruik met zich meedragen, worden ook wel emotio­nele persoonlijkheden genoemd. Zij stellen de neutrale of ogenschijnlijk normale persoonlijk­heid, die geen weet heeft van het trauma, in staat om toch nog redelijk normaal te functioneren.

Maar de diagnose DIS is zeer omstreden. Al jarenlang woedt er een felle strijd tussen voor of- en tegenstanders, waarbij de laatsten beweren dat de aandoening helemaal niet bestaat. Moderne technieken om de hersenen in beeld te brengen bieden mogelijk uitkomst. Reinders maakte van elf vrouwelijke DIS-patiënten hersenplaatjes in een zogenaamde PET-scanner, een apparaat dat de door bloeding meet van het brein, en daarmee de hersenactiviteit (actieve hersenge­bieden hebben meer zuurstof en glucose nodig, waardoor er meer bloed naartoe gaat). In de scanner kregen ze óf een bandje te horen met een neutraal verhaal over iets dat ze zelf had­den meegemaakt, zoals een bezoek aan de supermarkt, óf een emotioneel geladen beschrijving van hun eigen traumatische verle­den. Alle proefpersonen waren al een tijd onder behandeling en hadden geleerd om het wisselen tussen alters tot op zekere hoogte te beheersen. Zo konden ze de procedure in hun emotionele persoonlijkheid of in hun ogen­schijnlijk normale persoonlijkheid ondergaan.

Uit de hersenscans bleek dat de beschrijving van het traumatische verleden in de emotione­le persoonlijkheid zorgde voor activatie van de amygdala, een hersengebied dat een centrale rol speelt bij emoties zoals angst. Bovendien schoten de hartslag en bloeddruk van de patiënten omhoog. Maar verkeerden ze in hun neutrale persoonlijkheid, dan werd het emotionele circuit niet geactiveerd. De resultaten suggereren vol­gens Reinders dat het brein in dat geval de ver­werking van de traumatische informatie actief onderdrukt. Daardoor herkent de proefpersoon het verhaal niet meer als autobiografisch en reageert er dan ook niet emotioneel op.

Herinneringen die worden verdrongen om het individu te beschermen, dat klinkt bekend. Had Freud het dan toch bij het juiste eind? 'Daar lijkt het inderdaad op,' geeft Reinders toe. 'Ik hoop dat mijn resultaten ten goede komen van de diagnostiek van de DIS-patiënt. Dat meer psychiaters in ieder geval de moge­lijkheid erkennen dat de aandoening bestaat.'


De criticus:
'Wat gebeurt er als je acteurs in de hersen­scanner legt en ze verschillende rollen laat spelen?'

Aantrekkelijke diagnose

Sceptici denken dat er iets heel anders aan de 'hand is met de DIS-patiënt. Volgens HaraId Merckelbach, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Maastricht, heeft de overgrote meerderheid last van allerlei psychische klach­ten, zoals depressie, paniek aanvallen, fobieën en eetstoornissen. Ze zijn het ene moment neer­slachtig, dan weer euforisch en impulsief, en dan duikt bijvoorbeeld hun eetstoornis opeens op.

Pas in therapie leren ze om daarover na te denken in termen van verschillende persoonlijk­heden. Oftewel: het wordt ze door de therapeut aangepraat. Merckelbach: 'Patiënten willen graag een label hebben. Het blijkt dat ze dan tevredener zijn dan wanneer de dokter zegt: "Ik weet het niet precies, het is een samenspel van symptomen." De diagnose DIS geeft de patiënt het gevoel te begrijpen waarom de klachten zo divers zijn. Bovendien krijgen ze te horen wat de oorzaak is, namelijk een traumatische gebeur­tenis waarvan zij het slachtoffer waren.'

Merckelbach is niet blij met de DIS-diagnose. Bij de therapie voor DIS wordt heel veel tijd gestoken in het exploreren van de verschillende alters en het speuren naar verdrongen misbruik­herinneringen. Dat leidt allemaal af van de werkelijke problemen die misschien wél goed te behandelen zijn, vindt hij. Omdat er actief wordt gezocht naar trauma’s, is het risico bovendien groot dat de patiënt fantasieën voor feiten gaat aanzien. Helemaal omdat DIS-patiënten over het algemeen over een rijke fantasie beschikken.

Er zijn indirecte aanwijzingen die pleiten voor de stelling dat DIS wordt aangepraat. Zo zijn er forse verschillen tussen het aantal DIS-patiënten per land. In Frankrijk en Spanje komt de aan­doening bijvoorbeeld nauwelijks voor. En in de landen waar DIS wel veel voorkomt, zoals de Verenigde Staten en Nederland, is de diagnose afkomstig van een kleine groep gespecialiseerde therapeuten.

Maar volgens psychotherapeut Ellert Nijen­huis, die ook bij het Groningse onderzoek betrokken is, is het een misvatting dat DIS wordt aangepraat. 'Ik sluit niet uit dat dat wel eens voorkomt, maar toen ik mijn eerste DIS­patiënten zag, wist ik niet eens dat de aandoe­ning bestond. Als je goed kijkt, kom je DIS bovendien overal ter wereld tegen, al beschou­wen ze het elders bijvoorbeeld als bezetenheid.'

Een ander opvallend punt dat sceptici vaak aandragen, is de hoeveelheid alters die mensen beweren te hebben. In de loop van de tijd is dat aantal alleen maar toegenomen. Leden patiënten rond 1900 nog aan een 'dubbele persoonlijk­heid', in de jaren tachtig en negentig was het aantal alters explosief gestegen tot soms wel tweehonderd persoonlijkheden. Merckelbach: 'Op een gegeven moment was het idee dat een groter aantal alters zou wijzén op een ernstiger trauma. Iemand met honderd alters zou bij­voorbeeld het slachtoffer zijn van satanisch ritueel misbruik, iets waarvan we nu weten dat het een urban legend is.'

Volgens Merckelbach blijkt ook uit experi­menten dat DIS niet bestaat. De theorie is dat verschillende alters geen weet hebben van elkaar en beschikken over hun eigen autobiografische herinneringen. Het kan bijvoorbeeld gebeuren dat de ene alter de deur niet uit wil en de auto­sleutels verstopt. De andere persoonlijkheid zoekt zich vervolgens een ongeluk. Maar uit onderzoek blijkt dat mensen zich wel degelijk dingen herinneren uit een andere 'persoonlijk­heidstoestand' . Patiënten die een lijst met woorden leerden terwijl ze in hun ene alter verkeerden, bleken die uren later in een andere persoonlijkheidstoestand gewoon te herkennen. De theorie gaat dus niet op.

Alter ego's voor de rechter
De discussie tussen voor- en tegenstanders van de diagnose DIS is in de juridische arena verre van theoretisch. Een berucht Amerikaans voorbeeld zijn de Hillside stranglers, Kenneth en zijn neef Angelo. Ze misbruikten, martelden en vermoordden veertien vrouwen voordat ze uiteindelijk werden gearresteerd. Omdat Kenneth zich niets van de moorden kon herinneren, werd er een psychiater bijgehaald die hem onder hypnose bracht. En wat bleek? Niet Kenneth, maar zijn alter Steve zou de moorden hebben begaan. Ook een tweede psychiater die erbij werd geroepen, concludeerde dat Kenneth aan DIS leed,

Merckelbach Is bang voor het mogelijke indrukwekkende effect van de hersenscans uit het nieuwe onderzoek. In de Verenigde Staten speelden de afgelopen jaren tien­tallen rechtszaken waarbij de verdachten op grond van DIS probeerden ontoereke­ningsvatbaar te worden verklaard. 'Het is afwachten totdat een verdachte met een MRI-scan de rechtszaal in loopt en dat aanvoert als bewijs voor de aandoening. Juryleden zijn erg onder de Indruk van dat soort plaatjes: zegt Merckelbach.

In het geval van Kenneth rook een derde deskundige, de psycholoog Martin Ome, onraad. Zo kreeg Kenneth er plotseling allemaal alters bij nadat Ome hem had ver­teld dat een DIS-patiënt doorgaans meer dan twee alters heeft. Kenneth bekende uiteindelijk dat hij zijn stoornis had gesimuleerd.


Fantaseren in de scanner
En dan de hersenscans. 'De Groningse onder­zoekers beweren aan de hand van hun hersen­plaatjes dat alters een tastbaar gegeven zijn. Laat ik vooropstellen dat ik het razend interes­sant vind, maar ik denk dat wat meer beschei­denheid op zijn plaats is. DIS-patiënten scoren in de regel hoog op fantasierijkheid. Ze kunnen zich goed inleven in een bepaalde rol. Wat gebeurt er als je getrainde acteurs in de scanner legt en ze verschillende rollen laat spelen? Ik verwacht dat zich dat zal uiten in de hersen­plaatjes. Het is dan uiteraard absurd om te zeg­gen dat die acteurs meerdere alters in hun hoofd hebben.'

Merckelbach heeft een soortgelijk experiment zelf uitgevoerd. Hij mat daarin bij een groep studenten de huidgeleiding, een maat voor opwinding. Proefpersonen die de rol van de normale persoonlijkheid speelden, met het bij­behorende geheugenverlies, reageerden ook daad­werkelijk minder hevig op een traumatisch verhaal waarin ze zich eerder hadden moeten inleven. Dat effect was vooral sterk bij proef­personen die hoog scoorden op fantasierijkheid.

Nijenhuis: 'Ik zou het overtuigender vinden als Merckelbach effecten had laten zien op hart­slag, bloeddruk en hersenactiviteit.' Nijenhuis en Reinders zijn nu zelf hun experiment aan het herhalen; deze keer met twee groepen gezonde vrouwen, één met weinig en één met zeer veel fantasie. Die tweede groep moest minimaal zo fantasierijk zijn als de gemiddelde DIS-patiënt. Nijenhuis: 'Aan die groep proefpersonen is moeilijk te komen, omdat we voor de PET-scan een licht radioactief stofje moeten inspuiten. We hebben bijvoorbeeld briefjes opgehangen bij een toneelschool, maar juist fantasierijke vrouwen stellen zich bij radioactiviteit de grootst mogelijke ellende voor.' Later dit jaar zal moeten blijken in hoeverre de hersenscans van toneelspelende vrouwen lijken op die van de DIS-patiënt. Maar ook daarmee is de strijd waarschijnlijk nog niet beslecht.

© PSYCHOLOGIE MAGAZINE MAART 2005